Sodomietenvervolging

De christelijke kerk moest niets hebben van homoseksualiteit en veroordeelde vanaf de late middeleeuwen alle seksuele activiteiten buiten de voortplanting en stelde deze zelfs strafbaar. Homoseksualiteit werd ‘sodomie’ genoemd, herleid uit het bijbelverhaal over Sodom en Gomorra, plaatsen die ten onder gingen door de zondige levens van de inwoners. Behalve homoseksuele seks vielen incest en seks met dieren ook onder sodomie.
Onder de aanduiding sodomie vielen homoseksuele handelingen sinds de 13e eeuw in Europa al een strafbaar feit, waar de doodstraf op stond.



Brugse monniken op de brandstapel 1578

Brugge, 26 januari 1558. Twee jongens, de 19-jarige François van Daele en de net 14-jarige Willem de Clerck, werden naar het schavot gestuurd. Ondanks hun jeugd kregen beiden zeer zware straffen. François en Willem zouden tot bloedens toe gegeseld worden met roeden en daarna zou hun haar eraf gebrand worden met een gloeiend heet ijzer. Na deze gruwelijke martelingen werden de jongens verbannen uit Vlaanderen. Hun straf? Ze hadden 'onnatuurlijke seks' gehad met een priester.
Het verhaal van de twee jongens is terug te vinden in het Brugse 'Bouc vanden Steene', dat de verslagen bevat van alle verhoren en bekentenissen onder foltering in de gevangenis. Deze verklaringen werden dus afgelegd in de folterkamer. Uit dat verslag blijkt dat de priester met wie ze seks hadden nogal onorthodoxe voorkeuren had voor iemand van zijn achtergrond. De priester ontmoette de jongens in het Sint-Janshospitaal in Brugge en nodigde hen regelmatig individueel uit om bij hem thuis te overnachten. Enigszins naïef beschreven de jongens hoe de priester dit meerdere keren achter elkaar deed totdat er 'natticheyt uit de 'mannelickhede' van de priester kwam'. Het lijkt erop dat hij niet alleen een voorkeur had voor jongens. Op een keer kreeg de priester geen erectie terwijl hij seks had met Willem. Volgens de jongens klaagde de priester daarna dat hij niet 'erect kon worden, al was het met alle vrouwen van de wereld ('al ware ic tusschen alle vrauwen van de werelt, ic zoude niet staen').
Daar hadden ze seks, waarbij de priester masturbeerde en meerdere keren penetrerende seks had met François en Willem. Blijkbaar vond hij het fijn om de jongens eerst anaal te penetreren met een kaars voordat hij seks met ze had. Of, in de woorden van Willem: 'ende nam een hende van een kerse ende stack hem confessant dat in zyn fondament ende datte terstont wut treckende stack zyn mannelickheyt in zyn fondament'.

Deze gebeurtenis is nergens terug te vinden in de juridische documenten van de Brugse magistraten. Priesters waren namelijk beschermd tegen vervolging volgens het wereldlijk recht. Ze waren alleen verantwoording schuldig aan de kerkelijke rechtbanken. De priester in kwestie verscheen daar echter niet eens. Het is onwaarschijnlijk dat hij net zo streng werd gestraft als François en Willem. Hoewel sodomie een 'onnoembare zonde' was en een van de ernstigste overtredingen die iemand kon begaan, werden geestelijken veel lichter gestraft dan leken. Over het algemeen kregen ze een boete of moesten ze een tijdje vasten op brood en water in de kerkelijke gevangenissen. Soms werd het hen verboden om op pelgrimstocht te gaan of werden ze gedwongen om pelgrimstochten te ondernemen, maar meestal bleven de fysieke straffen hen bespaard. François en Willem konden zeker niet rekenen op enige bescherming. Zelfs hun jeugd werd niet beschouwd als een verzachtende omstandigheid, hoewel dat op andere plaatsen wel het geval was, zoals in Florence, waar homoseksuele activiteiten onder adolescenten werden gezien als het opdoen van seksuele ervaringen als overgangsritueel naar het volwassen leven.

Tussen 1730 en 1732 werden ruim 300 mensen aangeklaagd voor sodomie. Minstens 75 moesten het met de dood bekopen. Niet eerder werden er in ons land en daarbuiten zoveel sodomieten opgepakt en ter dood gebracht. Honderden anderen werden verbannen of sloegen op de vlucht en moesten voor de rest van hun leven onder een andere naam een nieuw – vaak benard – bestaan leiden.

De term sodomie stamt uit het Bijbelverhaal in het boek Genesis (18-19), over Lot en de verwoesting van de steden Sodom en Gomorra gebaseerd op een Bijbelse mythe, dat door Christenen niet als een mythe, maar als waar gebeurd wordt beschouwd. Deze plaatsen, zo wordt geschreven in het Oude Testament gingen ten onder door de zondige levens van hun inwoners. Welke zonden? Het zou hierbij over homoseksuele seks, incest en seks met dieren zijn gegaan. Dat wordt in de Bijbel niet verteld. De Koran bevat een vergelijkbaar verhaal. Of er werkelijk steden waren die zijn verwoest, daar zijn nooit bewijzen voor gevonden.

In engere zin was sodomie anaal seksueel verkeer tussen man en vrouw, man en man of man en dier. Onder invloed van de Katholieke Kerk evolueerde het begrip tot alle seksuele handelingen die niet op de voortplanting waren gericht. Het waren  vooral mannen die seks hadden met mannen die vervolgd werden, maar dit lot trof ook vrouwen die hielden van vrouwen.



Een prent uit juli 1730 laat zien hoe slecht het met sodomieten afloopt.
Zes scènes: 1 Samenkomst van sodomieten; 2 Verlaten van vrouw en kinderen; 3 Aanhouding; 4 In de gevangenis; 5 Opgehangen en verbrand; 6 Voor het stadhuis in Amsterdam in een vat verdronken.

De heksenjacht begon met een verklaring van de koster van de Domtoren, Josua Wilts, op 12 januari 1730. Hij verklaarde tegenover de rechtbank dat hij en zijn kinderen zo’n half jaar eerder kalkdrager Gilles van Baden en barbier Willem Luyten hadden betrapt in de Michaëlskapel in de Domtoren. Zij hadden het liefdesspel van de mannen bekeken door het hijsluik in de erboven gelegen kosterswoning. Vervolgens had Wilts de mannen beschoten, maar die bleven op hun plek en bedreigden Wilts met messen voordat ze vertrokken. Zijn verklaring was waarschijnlijk een poging om zijn eigen huid te redden omdat hij door overmatig drankgebruik in een verbeterhuis terecht dreigde te komen.



Deze ‘onnoemelijke’ zonde bleek niet het enige geval te zijn en de Domtoren bleek niet de enige plaats te zijn waar mannen de liefde bedreven. Met de arrestatie van Gilles van Baden was – zo vond de rechtbank – ‘den draad van een kluwen van deze Goddeloosheid’ ontdekt.

Na de arrestatie van Van Baden en Luyten volgde een heksenjacht op sodomieten die twee jaar duurde. Het Utrecht gerecht veroordeelde achttien mannen tot de doodstraf en werden gewurgd.
Wederom een zwarte bladzijde uit de geschiedenis van het Christendom.

De verdachten – zoals wijnhandelaar Barend Blomsaet en soldaat Zacharias Wilsma – gaven tijdens martelingen steeds weer nieuwe namen prijs. Daarmee legde het gerecht een netwerk van sodomieten bloot. Zo verspreidde het vuurtje zich eerst over de Republiek der Verenigde Nederlanden en later tot ver in Europa.

Bij de Sodomietenprocessen was veel interesse naar deze herkenningstekens waarmee de mannen met elkaar contact legden. Zo zwaaide men met een zakdoek of hield de hand op de rug in de hoop dat een andere man deze hand zou aantikken. Zo zouden mannen verleid kunnen worden tot sodomie, dacht men en eenmaal verleid was er geen weg terug. Dit was ook de belangrijkste reden om de processen zo geheim mogelijk te houden, het aan de grote klok hangen zou alleen maar meer mannen op de verkeerde ideeën brengen.
De meeste herkenningstekens waren echter gewoon vormen van lichaamstaal die voor een breed publiek te begrijpen waren. Zo keken mannen elkaar ‘stark onder den oogen’, of werd er simpelweg in het kruis gegrepen bij de openbare urinoirs.

Als gevolg van de Verlichting in de 18e eeuw werd deze strafbaarheid door de Franse Revolutie in 1791 afgeschaft. Dit werd bevestigd in het nieuwe Franse wetboek van strafrecht, de Code Pénal van 1810, die in 1811 ook in de Noordelijke Nederlanden werd ingevoerd.

Deze Franse wetgeving werd overgenomen in landen als Nederland, België, Luxemburg, Beieren, Italië, Spanje en Portugal. Hiermee bevond het protestantse Nederland zich in gezelschap van louter katholieke landen waar homoseksuele handelingen tussen volwassen mannen voortaan toegestaan waren. In de andere protestantse landen, met name Pruisen en Engeland, bleef de strafbaarheid echter bestaan, al werd de doodstraf vervangen door een gevangenisstraf of gedwongen opname in een psychiatrische inrichting.


De geregtigheid verheerelykt door het ontdekken (en straffen) der hooggaande zonde’



Badhuisscene, geschilderd door een onbekende kunstenaar met de naam “de Meester van Antoon van Bourgondië”, ca. 1470
Valerius toont keizer Tiberius de decadentie van een badhuis.
Twee figuren, de Tijd en de Hemelse Wrake lichten het gordijn op waarachter zich sodomieten verschuilen. rechts zien we de zonden als vastgebonden vrouwen en op de achtergrond Sodom dat vernietigd wordt door hemels vuur. Deze illustratie uit 1730 hoort bij een lang gedicht met dezelfde strekking.

Bronnen
Sodomietenvervolging (Queerstories)

De laatste stomme zondaar / Peter Daanen

Annie Verwoerdt wordt bezocht door een onbekende man. Deze man, Alphons Klomphouwer, blijkt ernstig ziek en grijpt deze laatste kans aan om haar een schokkend relaas te doen. Hij vertelt haar over een achter gesloten deuren gevoerd proces, dat veertig jaar eerder op het stadhuis van Nijmegen plaatsvond. Een proces, waarbij een mogelijk onschuldige man, beschuldigd werd van de 'Stomme Zonde', zonder dat iemand ervan op de hoogte was. Hij ontvouwt de dramatische en gruwelijke geschiedenis, waarbij in 1730 en 1731 honderden slachtoffers vielen, vele ervan wellicht onschuldig. Het bleek het sluitstuk van de jacht op homoseksuelen, bekend als 'sodomieten', die de hele Republiek der Verenigde Nederlanden in zijn greep kreeg. Het was een periode van angst, machtsmisbruik, politieke vergelding, juridische willekeur, manipulatie, maar ook van godsdienstig fanatisme. Peter Daanen schreef al diverse romans, avonturenverhalen en thrillers die zich in het heden en verleden van zijn woonplaats Nijmegen afspelen. De geschiedenis van deze oudste stad van het land biedt hem telkens inspiratie voor nieuwe verhalen. De Laatste Stomme Zondaar is de herschepping van een waargebeurde en afschuwwekkende historie.