Hartjesdag

 

Hartjesdag 2019 Foto's Bert Woudstra


Hartjesdag is een feestdag die op de derde maandag in augustus met name rond het Haarlemmerplein, in de Jordaan, en in de Dapperbuurt, in Haarlem en Bloemendaal werd gehouden. Tegenwoordig is het onder de naam Hartjesdagen een meerdaags evenement op de Zeedijk, met als hoogtepunt een optocht van travestieten en andere verklede mannen en vrouwen. In 1997 besloot de Buurtvereniging Zeedijk het feest nieuw leven in te blazen. Sindsdien worden elk jaar de Hartjes van de Zeedijk gekozen: de meest origineel verklede man en de meest origineel verklede vrouw. In de loop der jaren werd het evenement steeds omvangrijker en uitgebreid naar meerdere dagen, waardoor het tegenwoordig bekend staat als de Hartjesdagen. Met name de optocht van travestieten en andere verklede mannen en vrouwen trok ieder jaar tienduizenden belangstellenden.

Op de smalle Zeedijk werd dit soms te druk en te onveilig, zodat organisator NV Zeedijk besloot om het feest met ingang van 2008 kleinschaliger te maken.Op de 3de maandag in augustus was het feest in de stad. Hartjesdag was het carnaval van Amsterdam en omstreken. Mannen kleedden zich als vrouwen en vrouwen droegen mannenkleding. Eén dag leefden Amsterdammers zich helemaal uit.  Hartjesdag werd vooral in de Amsterdamse volksbuurten gevierd, zoals rond het Haarlemmerplein, waar het vol stond met kramen, alle kroegen de vlag uit hingen en de huizen een verlichte ster boven de deur hadden, maar ook in de Jordaan en de Dapperbuurt. Later verplaatste het feest zich naar de Zeedijk.

Vooral ’s avonds liep Hartjesdag vaak uit de hand. Er werd veel gedronken en door de straten gehost. In de Jordaan en de Haarlemmerdijkbuurt werden in de negentiende eeuw ieder jaar weer taferelen gemeld van “afschuwelijke dronkenschap en tomeloze losbandigheid”.

 Tekenaar Johan Braakensiek (1858-1940) gebruikte het feest voor een spotprent over de drankbestrijding.
De spotprent verscheen in weekblad De Amsterdammer, die verscheen van 1882 tot 1895.  In dit blad becommentarieerde Braakensiek
wekelijks de lopende gebeurtenissen in een spotprent, die als losse bijlage bij de krant werd gevoegd.

Door de Duitse bezetter werd Hartjesdag in 1943 verboden. Na de oorlog verwerd het feest tot vuurtjes stoken in de Dapperbuurt, en tenslotte raakte het in onbruik, maar de horeca op de Zeedijk probeerde het feest nieuw leven in te blazen.

 

links Johan Braakensiek: Hartjesdag op de Amsterdamse Zeedijk, collectie Amsterdam Museum. 1895
rechts Hartjesdag op de Zeedijk 2019 Foto: Vera den Adel.

Oorsprong
Waar Hartjesdag vandaan komt is niet duidelijk. Waarschijnlijk is het in de Middeleeuwen ontstaan. Vermoed wordt dat de naam een verbastering is van 'hertjesdag'. Het zou een feestdag zijn geweest waarop in de bossen rond Haarlem door het gewone volk op herten mocht worden gejaagd, wat normaal gesproken aan de adel was voorbehouden. Het wild werd vervolgens op straat en daarbij werd zoveel mogelijk gedronken. Bij het feest hoorden activiteiten als katknuppelen, vuurwerk afsteken, verkleedpartijen en zedeloos gedrag.

Volgens historicus Jan ter Gouw die in 1871 een boek schreef over de Nederlandse volksvermaken was Hartjesdag oorspronkelijk gewijd was aan de Germaanse godin van de aarde, Hertus (Romeinse godin Hortus). Hertusdag werd, zoals Prinsjesdag verbasterd tot Hertjes- en later Hartjesdag. Op Hartjesdag, welke valt aan het einde van de oogsttijd, werd Hertus, de godin van de aarde verheerlijkt met vreugdevuren. De "vrouwen en meisjes" die je door de straten ziet gaan, eren als vanouds de Germaanse godin. Al bij de Romeinse historicus Tacitus zijn beschrijvingen te vinden hoe het feest van Hertus gevierd werd.

Een oud-Germaans heiligdom, een houten tempel, zou aan haar gewijd zijn aan de oever van het Spaarne op de plaats van het huidge Haarlem. Behalve Hartjesdag zouden dan ook de plaatsnamen Haarlem en Aerdenhout met Hertus te maken hebben.
Op Hartjesdag werden vuurtjes gestookt en kinderen zamelden geld in voor vuurwerk dat 's avonds werd afgestoken. Later ontwikkelde het zich tot een soort carnaval, waarbij veel werd gedronken, en mannen zich verkleedden als vrouwen, en vrouwen zich verkleedden als mannen.
Als je een aanvulling of opmerking hebt over deze site dan kun je een mailtje sturen naar Transarchief